राजु हुमागाई (राहु)
नेपालको राजनीतिक इतिहासमा २०८२ सालको जेन–जी आन्दोलन एउटा निर्णायक मोडका रूपमा उभिएको छ। यो आन्दोलन कुनै एउटा पार्टी, संगठन वा नेताको नेतृत्वमा नभई स्वतःस्फूर्त रूपमा देशभर फैलिएको युवापुस्ताको सामूहिक असन्तोषको अभिव्यक्ति थियो। काठमाडौं मात्र होइन, धरान, पोखरा, बिराटनगरदेखि नेपालगञ्जसम्मका सडकमा युवाहरूको भीडले देखायो कि अब उनीहरू मौन बस्न तयार छैनन्। सामाजिक सञ्जालमा फैलिएको आवाजले निषेध, भ्रष्टाचार, अभिव्यक्ति स्वतन्त्रता, बेरोजगारी र समान अवसरका विषयलाई केन्द्रमा ल्यायो। लामो समयदेखि असमानता र अकर्मण्यताले थिचिएको समाजले यस आन्दोलनमा आफ्नै पीडा बोल्ने अवसर पायो। यही कारणले यो आन्दोलन केवल विरोध होइन, नयाँ राजनीतिक चेतनाको प्रारम्भ बन्यो।
जेन–जी आन्दोलनले नेपालको पुरानो राजनीतिक संस्कार र नेताहरूको सर्वशक्तिमान भूमिकालाई सीधै चुनौती दियो। युवापुस्ताले देखाएको उर्जा र सामूहिक दबाबले राज्यसत्ता र दलहरूलाई आफैंको प्रतिबिम्बमा हेर्न बाध्य बनायो। उनीहरूले सोधे—किन हरेक निर्णय चन्दा, लेवी, र कमिसनमा भर पर्छ? किन इमानदार र दक्ष मानिसहरूलाई प्रणालीले प्रताडित गर्छ? किन राजनीति अवसर होइन, व्यापारको माध्यम बनेको छ? यी प्रश्नहरू केवल नाराका रूपमा होइन, एक जिम्मेवार नागरिकका रूपमा प्रस्तुत भए, जसले देशको लोकतान्त्रिक यात्रामा नयाँ मोड ल्यायो।
आन्दोलनले तत्कालीन सरकारलाई पनि गहिरो प्रभाव पार्यो। जनदबाब बढ्दै जाँदा अन्ततः सत्ता परिवर्तन भयो र नयाँ निर्वाचनको घोषणा फाल्गुन २१ गते गरियो। यो घोषणा केवल राजनीतिक सर्त–सन्तुलनको परिणाम थिएन, यो आन्दोलनको नैतिक जित थियो। लामो समयदेखि अविश्वास र असन्तोषले भरिएको समाजले अब नयाँ आशा खोज्ने मौका पायो। निर्वाचन अब केवल शक्ति हस्तान्तरणको प्रक्रिया होइन, लोकतन्त्र पुनर्स्थापना र पुनर्परिभाषाको अवसर बनेको छ। जनताले देखेका सपना र नयाँ पुस्ताले माग गरेको परिवर्तनको मर्म यही हो—अब राजनीति केवल नेताको जागिर होइन, जनताको जिम्मेवारी बन्नुपर्छ।
तर यो अवसरसँगै ठूलो चुनौती पनि छ। नेपालका पुराना राजनीतिक दलहरू र तिनका नेताहरूले विगतमा प्रयोग गर्दै आएको गुटबन्दी, पदको सौदा–बाजी, चन्दा र पारिवारिक नियन्त्रणका संस्कार त्याग्न सक्ने कि नसक्ने भन्ने प्रश्न अहिले हरेक नागरिकको मनमा छ। लोकतन्त्रलाई वास्तवमै जनतामुखी बनाउन दलहरूले अब “योग्यता, जनसमर्थन र इमानदारी” को संयोजनमा उम्मेदवार छनोट गर्नुपर्छ। पैसा, परिवार वा गुटका आधारमा होइन, नीतिगत दृष्टि र जनसेवाको दृष्टिकोणबाट निर्णय गर्न सक्ने दल नै भविष्यमा जनविश्वास जित्न सक्षम हुनेछ। उम्मेदवारहरूले आफ्ना घोषणापत्र, सम्पत्ति विवरण र अतीतको पारदर्शिता खुला राख्नुपर्छ। राजनीतिक दलहरूले पनि साझा राष्ट्रिय अजन्डा बनाउनु जरुरी छ, जसमा सुशासन, समान अवसर, न्याय र पारदर्शिता जस्ता मूल्यहरू केन्द्रमा रहून्।
जेन–जी आन्दोलनले अर्को एउटा यथार्थ उजागर गर्यो—सामाजिक सञ्जाल अब केवल मनोरञ्जन वा जानकारीको माध्यम होइन, लोकतन्त्रको नयाँ संयन्त्र बनेको छ। युवाहरूले फेसबुक, एक्स, टिकटोक र युट्युब जस्ता प्लेटफर्ममार्फत आफ्ना मागलाई राष्ट्रिय बहसको केन्द्रमा पुर्याए। यो डिजिटल आन्दोलनले देखायो कि साँचो सहभागिता केवल सडकमा होइन, स्क्रिनमाथि पनि सम्भव छ। तर यससँगै गलत सूचना, अफवाह र घृणात्मक प्रचारको समस्या पनि देखियो। त्यसैले अब आवश्यक छ कि नागरिकहरूले जिम्मेवार प्रयोगकर्ताको रूपमा सामाजिक सञ्जाललाई सत्य, तथ्य र सकारात्मक संवादको माध्यम बनाउन्।
निर्वाचनको सन्दर्भमा पनि अहिलेको समय अत्यन्त संवेदनशील छ। यो निर्वाचन केवल प्रतिनिधि चयन होइन, राजनीतिक मूल्यको पुनःपरिभाषा हो। यदि निर्वाचन पारदर्शी र निष्पक्ष हुन सके भने यो लोकतन्त्रमा जनविश्वास पुनःजागृत गर्ने ऐतिहासिक अवसर हुनेछ। निर्वाचन आयोग, मिडिया र नागरिक समाजले मिलेर खर्च, प्रचार र चन्दामा निगरानी राख्न जरुरी छ। मतदाताले पनि केवल पार्टी होइन, उम्मेदवारको अतीत, क्षमता र नीति पढेर निर्णय गर्नुपर्छ। यो अवसर पुरानो सोच र नयाँ सोचबीचको प्रतिस्पर्धा हो—कसले जित्छ भन्ने प्रश्नभन्दा बढी कसले जनताको विश्वास जित्छ भन्ने प्रश्न महत्वपूर्ण बनेको छ।
जेन–जी आन्दोलनका क्रममा भएका भौतिक क्षति र मानविक पीडा अहिले पनि ताजा छन्। उद्योग, व्यवसाय र रोजगारीमा परेको असरलाई पुनर्जीवित गर्न सरकारले विशेष योजना ल्याउनुपर्ने माग यतिबेला व्यापक छ। प्रधानमन्त्री सुशीला कार्कीले पनि निजी क्षेत्रलाई सम्बोधन गर्दै आन्दोलनमा घाइते युवाहरू र प्रभावित उद्योगलाई राहत र सहयोग पुर्याउने प्रतिबद्धता व्यक्त गरेकी छन्। तर relief मात्र पर्याप्त हुँदैन, प्रणालीगत सुधार अनिवार्य छ। भ्रष्टाचार, कमिसन र लेवीको जालो तोड्न सके मात्र त्यस्तो आन्दोलन दोहोरिने छैन। हिंसाले होइन, संवाद र नीतिगत सुधारले मात्र समस्या समाधान सम्भव हुन्छ भन्ने सन्देश अहिले हरेक नीति निर्माता र नागरिकले बुझ्नुपर्ने बेला आएको छ।
अब नयाँ पुस्ताको जिम्मेवारी पनि कम छैन। सडकमा प्रदर्शन गरेर परिवर्तन सुरु गर्न सकिन्छ, तर त्यसलाई टिकाइराख्न सचेत मतदाता र निगरानीकर्ता बन्नुपर्छ। युवाहरूले स्वतन्त्र सोच, नीति बुझ्ने क्षमता र निरन्तर दबाबको संस्कार विकास गर्नुपर्छ। मतदानपछि पनि प्रश्न सोध्ने र जवाफ खोज्ने अभ्यासमै लोकतन्त्र बलियो हुन्छ। सामाजिक सञ्जालमार्फत सूचना खोज्ने, गलत प्रचार रोक्ने र रचनात्मक बहस अघि बढाउने जिम्मेवारी पनि अब उनीहरूमाथि नै छ।
जेन–जी आन्दोलनले देशलाई एउटा गहिरो सन्देश दिएको छ—नेपाल अब पुरानो ढर्राको राजनीति सह्य गर्न तयार छैन। यहाँको नागरिक चेतना परिपक्व हुँदै गएको छ र अब नारा होइन, परिणाम माग्ने स्तरमा पुगेको छ। यो आन्दोलनको अन्तिम अर्थ यही हो कि लोकतन्त्रलाई जनजीवनसँग जोड्ने जिम्मा अब नयाँ पुस्ताले लिनुपर्छ। पुराना दलहरूले यदि यो सन्देश बुझेर पारदर्शिता, योग्यता र जवाफदेहीताको बाटो रोजे भने यो आन्दोलन देशको पुनर्जागरण बन्न सक्छ। तर यदि उनीहरूले फेरि पुरानै प्रवृत्तिमा फर्किए भने, यो अर्को गुमेको अवसर सावित हुनेछ।
त्यसैले अहिलेको निर्वाचन केवल सरकार गठनको प्रक्रिया होइन, यो नेपालको राजनीतिक संस्कार परिवर्तन गर्ने ऐतिहासिक क्षण हो। हामी सबैले यसलाई पुरानो सोचको अन्त्य र नयाँ पुस्ताको सुरुवातका रूपमा लिनुपर्छ। यो संक्रमणको यात्रामा सरकार, दल, निजी क्षेत्र र नागरिक सबैले आफ्ना भूमिकालाई पुनःपरिभाषा गर्नुपर्छ। जब राजनीति इमान र उत्तरदायित्वमा आधारित हुन्छ, तब मात्र देशले स्थायित्व, विकास र न्यायको यात्रा तय गर्न सक्छ। जेन–जी आन्दोलनले दिएको चेतावनी र आशा दुवैलाई आत्मसात् गर्दै, अब नेपालले साँचो अर्थमा जनताको लोकतन्त्र निर्माण गर्ने दिशामा अघि बढ्नुपर्छ।
प्रकाशित मिति: शनिबार, कात्तिक २३, २०८२
