राजु हुमागाई (राहु)
अहिले हाम्रो समाजमा प्रजातन्त्रको परिभाषा प्रायः धेरै साँघुरो गरी बुझिन्छ। अधिकांश मानिसहरू प्रजातन्त्रलाई केवल चुनावमा भोट हाल्ने, संसदमा प्रतिनिधि छान्ने वा कानुनको ज्ञान राख्ने सीमित गतिविधिसम्म मात्र सीमित ठान्छन्। तर प्रजातन्त्र त्यस्तो होइन। प्रजातन्त्र केवल कानुनी वा राजनीतिक प्रक्रिया मात्र होइन, यो एउटा जीवन पद्धति हो, एउटा संस्कार हो, र सबैभन्दा महत्वपूर्ण, एउटा साधना हो।
साधना भन्नाले के बुझिन्छ भने, यो केवल व्यक्तिगत अभ्यास होइन, बरु सामूहिक चेतनाको विकास हो। प्रजातन्त्रले हामीलाई अरूलाई सुन्ने, बुझ्ने, सम्मान गर्ने र सेवा गर्ने अभ्यास गराउँछ। जब हामीले यी अभ्यास दैनिक जीवनमा अंगिकार गर्छौं, तब समाजमा शान्ति, सद्भाव र सहकार्यको संस्कार जन्मन्छ। यसरी हेर्दा प्रजातन्त्र केवल अधिकार र दायित्वको प्रश्न मात्र नभई, एउटा नैतिक र आध्यात्मिक अभ्यास हो।
प्रजातन्त्रको वास्तविक सार भनेको नेतृत्व र नागरिक दुवैको संस्कार विकासमा निहित छ। जब प्रत्येक नागरिकले सम्मान र क्षमताको विकास गर्छ, आफू र अरूको अधिकारको संरक्षण गर्छ, तब मात्र सक्षम नेतृत्व जन्मन्छ। नेतृत्व जसले केवल आफ्नो वा आफ्नो पार्टीको लाभ हेर्ने होइन, समग्र समाजको हितमा काम गर्ने हो। यसरी सिर्जित नेतृत्व र नागरिकको संस्कार मिलेर मात्र शान्त, सक्षम र समृद्ध समाज सम्भव हुन्छ।
तर दुर्भाग्यवश, हाम्रो व्यवहारमा प्रजातन्त्र प्रायः यसै विपरीत प्रयोग गरिएको छ। हामीले प्रजातन्त्रलाई अरूलाई होच्याउने, अपमान गर्ने, प्रतिशोधी राजनीति गर्ने र व्यक्तिगत लाभको लागि साधनको रूपमा प्रयोग गर्ने गरेको छौं। यस्तो व्यवहारले समाजमा विभाजन, द्वन्द्व र अस्थिरता मात्र जन्माउँछ। यसो हुँदा प्रजातन्त्र केवल नाममात्रको रहन्छ, र यसको वास्तविक उद्देश्य पूरा हुँदैन।
साँचो प्रजातन्त्र भनेको नियमित अभ्यास र अनुशासनमा आधारित हुन्छ। यसले हामीलाई धैर्य, समझदारी, सहिष्णुता र सामाजिक उत्तरदायित्व सिकाउँछ। जब नागरिकहरूले आफ्नो अधिकारको प्रयोग गर्दा अरूको अधिकारको सम्मान गर्छन्, व्यक्तिगत स्वार्थभन्दा माथि उठेर समाजको हितको चिन्ता गर्छन्, तब मात्र प्रजातन्त्रले आफ्नो वास्तविक रूप देखाउँछ। प्रजातान्त्रिक जीवनशैली अभ्यास गर्दा हामीले केवल कानुन र नियम पालना मात्र गर्ने होइन, नैतिक मूल्य र सहकार्यको संस्कार पनि आत्मसात गर्छौं।
समाजको विकास त्यस्तो व्यक्तिवाद, लोभी मानसिकता र केवल आफ्नो दल वा समूहलाई लाभ पुर्याउने सोचबाट हुँदैन। विकास तब मात्र सम्भव हुन्छ जब प्रत्येक व्यक्ति आफ्नो कामको जिम्मेवारी ग्रहण गर्छ, आफ्नो सामाजिक दायित्व पूरा गर्छ, र नेतृत्वले दीगो, पारदर्शी तथा न्यायपूर्ण नीति लागू गर्छ। यही अभ्यासले अनुशासित, सदाचारी र सुशासनयुक्त समाजको निर्माण गर्छ।
आजको दिनमा हाम्रो सबैभन्दा ठूलो चुनौती भनेको यस्ता सक्षम, नैतिक र साधना आधारित नेतृत्वको खोजी गर्नु हो। नेतृत्व जसले केवल चुनाव जित्ने र सत्ता धारण गर्ने उद्देश्य राख्दैन, बरु समाजको भलाइ, समानता र न्याय सुनिश्चित गर्न काम गर्छ। त्यस्ता नेतृत्व जन्माउन नागरिकहरूले आफ्नो चेतना, अभ्यास र सहभागितालाई बलियो बनाउनु आवश्यक छ।
अन्ततः, प्रजातन्त्र केवल भोट हाल्ने प्रक्रिया होइन। यो एक जीवन पद्धति हो, जहाँ हरेक नागरिकले अनुशासन, सम्मान, सहयोग र सद्भावको अभ्यास गर्छ। जब नागरिकहरूमा यी मूल्य स्थापित हुन्छन्, तब मात्र नेतृत्व सक्षम, पारदर्शी र समाजमुखी बन्न सक्छ। साँचो प्रजातन्त्र एउटा साधना हो जसले समाजमा सत्कर्म, न्याय र समृद्धि ल्याउँछ। हामी सबैले यसलाई केवल अधिकारको कुरा होइन, जीवनको अभ्यासका रूपमा ग्रहण गर्नु पर्छ।
प्रजातन्त्रलाई सही रूपमा बुझ्ने र अभ्यास गर्ने हरेक नागरिकले समाजमा स्थायी परिवर्तन ल्याउन सक्छ। यही अभ्यास, यही साधना नै हाम्रो राष्ट्रको शान्त, सक्षम र समृद्ध भविष्यको आधार हो।
प्रकाशित मिति: बुधबार, कात्तिक १३, २०८२
