बाजुरा जिल्लाका अधिकांश गन्धर्व समुदायका लागि घरबासको व्यवस्था नहुँदा उनीहरूको त्रिपालमुनिको बास भएको छ । घुमन्ते जीवन अँगाल्दै आएका गन्धर्व जातिको स्थायी बासका लागि आफ्नो नाममा जमिन नभएको र जमिन नभएकै कारण उनीहरूले स्थायीरूपमा घर लगाउन नसकेकाले पुस्तौँदेखि अहिलेसम्म उनीहरू त्रिपालमुनि घरबास गर्न बाध्य भएका छन् ।
‘दिन गन्दै महिना आयो, महिना गन्दै वर्ष आयो, पञ्चायतपछि प्रजातन्त्र आयो, प्रजातन्त्रपछि, लोकतन्त्र, गणतन्त्र आयो, यो सँगै देशमा पनि परिवर्तन आयो । तर जिल्लाका विभिन्न ठाउँमा बस्दै आएका हामी गन्धर्व परिवारको जीवन भने कहिल्यै फेरिएन’, बाजुरा बडिमालिका नगरपालिमा–२ द्यान जुगाडाका जोगगिरी वादी भन्छन् । जोगगिरीले अहिले श्रीमती र चार छोरासहित गाउँमै अस्थायीरूपमा त्रिपालमुनि बसेर जीवन बिताइरहेको स्थानीय नरबहादुर रोकायाले जानकारी दिए ।
‘पहिले घर बनाएनौँ, हुक्का, सुल्पा बनाएर गाउँ–गाउँमा लगेर बेच्ने र तिहारलगायत विभिन्न चाडपर्वको समयमा सारङ्गी मादल आदि बजाउँदै गाउँगाउँमा माग्दै आफ्नो जीवन जीउन सहज हुन्थ्यो तर, अहिले परम्परागत पेसा पनि लोप हुँदै गएकाले परिवार पाल्न धौधौ भएको छ’, जोगगिरीकी श्रीमती डल्लीले भनिन् ।
कहिले सदरमुकाम मार्तडीमा गएर कहिलेकाहीँ सारङ्गी बजाएर, नजिकका विद्यालयमा गएर बिग्रेका मादल बनाउने र अरूको काम गरेर छाक टार्ने गरेको डल्लीको भनाइ छ । ‘घर बनाऊँ भने आफ्नो नाममा जग्गा नै छैन’, उनले भनिन् । घरबासका लागि वडा र नगरपालिकालाई सहयोग माग्ने उनको भनाइ छ ।
जिल्लाका अधिकांश ठाउँमा परम्परादेखि बस्दै आएका गन्धर्व परिवारको नाममा जमिन नभएकाले उनीहरूको अहिलेसम्म एक ठाउँमा निश्चित बसोबास हुनसकेको छैन । जिल्लामा आएको परिवर्तनसँगै महिला, दलित बालबालिकामा केही परिवर्तन आए पनि जिल्लाका विभिन्न ठाउँमा बस्दै आएको गन्धर्व परिवारमा भने समाजिक, आर्थिक बौद्धिकरूपमा केही परिवर्त, छतारा, बारबीस जयवाग्यश्वरी, काँडा, गुदुखाती, आटीचौर, डोगडी, तोली र कैलाशमाडौँलगायतका ठाउँमा पु¥याउने र खेतीको याममा खलोको रूपमा अन्न उठाउँदै बालबच्चा पालनपोषण गर्दै आएका गन्धर्व परिवार आफ्नो पेसा लोप भएको भन्दै चिन्तामा परेका हुन् ।
साविक गाउँ विकास समितिले दलित महिला, बालकालिका तथा जनजातिका लागि आरक्षण रकम विनियोजन गरेर उनीहरूलाई दिँदै आएको थियो । समितिबाट गन्धर्व परिवारका लागि केही मात्रामा रकम प्राप्त भएको र त्यो रकमले उनीहरूले चिसोको समयमा कम्मल मात्र किन्दै आएको दलित प्रतिनिधि इन्द्रबहादुर नेपालीले बताए । उनले भने, ‘लक्षित रकम उनीहरूलाई दिँदै गर्दा बालुवामा पानी हालेझैँ भएकाले उनीहरूलाई रकमभन्दा एक ठाउँमा घरबासका व्यवस्थाका लागि पहल गर्नुपर्ने देखिन्छ ।’
अहिले विभिन्न स्थानीय तहमा भएको स्वास्थ्य, सामाजिक परिवर्तनसँगै अधिकांश बूढापाकाले सुर्ती तमाखु खान छोड्दै गएपछि गन्धर्व परिवारको माटोबाट निर्माण गर्दै आएका सुल्पालाई कोही कसैले नराख्दा उनीहरूको पेसा पनि धरापमा पर्न गएको बडिमालिका नगरपालिका–२ का अध्यक्ष डम्मर महतले बताए । -रासस
प्रकाशित मिति: आइतबार, चैत २४, २०७५
