एक अमेरिकन मित्र काठमाडौंबाट प्रस्थान गर्दै थिए । हामीसँग निकै हेमचेम थियो । उनले सायभिज-शङ्कर बिरालो पालेका थिए । अब त्यसलाई उचित बासको टुङ्गो लगाउने समस्या पर्यो तिनलाई । हाम्रो सहायता मागे ।
एक प्रकारले म कुकुर, बिरालोप्रेमी हुँ । ती दुवै जनावरको केही अंश सायद ममा अवस्थित छ । जे होस्, मैले बिरालो स्याहार्ने जिम्मा लिएँ । हुनत बिरालो नदेखेको वा बिरालो उपर प्रबन्ध नलेखेको पनि होइन- स्कुली जीवनमा तथापि, बिरालोको केही गुण, अवगुण रहेछन्, जो मलाई थाहा थिएन ।
जस्तै : त्यो बिरालो थियो । बाथरुममा हग्ने । उसको निमित्त काठको बाकस बनाएर त्यसमा बालुवा राखिदिनुपर्ने । ऊ बिहानै बाथरुम जाने र त्यसमै हग्ने । बिरालो आफ्नो गुहु लुकाउँछ भन्छन्, लोकोक्ति हो, बिरालो बाघको फुपू रे ! सारा भदालाई सिकाएर उसले एउटै कुरा सिकाएन रे, रूख चढ्ने । त्यसमा रिसाएर बाघले झोँकमा भन्यो रे, तँ मूलाको गुहु पनि बाँकी राख्दिनँ । ( र, त्यस बेलादेखि बिरालाले गुहु लुकाउन थालेको रे !)
त, त्यो अमेरिकन सायभिज-शङ्कर बिरालो झन्डै छ महिनाजति बस्यो होला हामीकहाँ ।
त्यसको आगमनपछि अनि पो मैले बिरालोबारे अध्ययन गर्न पाएँ । खासमा बिरालो सारै सुग्घरी हुँदोरहेछ । बिहान उठेपछि उसले मुख धुने, ज्यू चाटी सफा गर्ने गर्छ । आङ उसको सदा चिल्लो र चिप्लो हुन्छ ।
त्यो बिरालो हामीकहाँ आउँदा गर्भावस्थामा थिई । केही महिनापछि उसले बच्चा पाई । सानो बेलामा बिरालाले गुँड सार्छ भन्ने उखान त्यस बेला स्पष्ट भयो । मुखले बच्चा समातेर उसले जताततै पुर्याएर- लाग्दथ्यो, जङ्गलको प्रवृत्ति अझै उसमा समाप्त भएको थिएन, मानौँ एकै ठाउँमा बच्चा राख्दा अरूले त्यसको सुइँको पाउँछन् ।
अनि आउँछ उसले बच्चालाई तालिम दिने काल । उफ्रिने, झम्टिने, प्रहार गर्ने पन्जाले, रिसाउने, खुसाउने । सब सिकाउँछ उसले तथापि सारै दु:खदायी क्षण त सिकार गर्न सिकाएको अवस्था हुँदोरहेछ ।
एक दिन एउटा ठूलो मुसा मारेर ल्याउँछे । कतै घाउ चोट छैन उसको जीउमा । ल्याएर पलङमुनि उसले राख्दछे र बच्चाहरूलाई त्यहाँ पुर्याउँछे । उनीहरू नौलो जन्तु देखेर तर्सिन्छन् । आमा स्वयम् मुसालाई खेलौना जस्तो गरेर खेल्छे, मानौँ भनिरहेकी होओस्, यस निर्जीव वस्तुबाट केको भय ? यसबाट बच्चाहरू खेल्न थाल्छन् । एउटाले एकातिर तान्छ, अर्कोले अर्कोतिर । घण्टौँको यस खेलबहाडमा समेत त्यो वस्तु खाने सामग्री हो भन्ने ती जान्दैनन् । अनि आमाचाहिँ आएर मुर्दा मुसामा घाउ बनाइदिन्छे । त्यसबाट रगत चाटेपछि त्यस नयाँ स्वादबाट बच्चाहरूमा हिंसाको प्रवृत्ति स्वत: ब्यूझेर आउँदोरहेछ र अनि ती यो पनि जान्दछन्- मुसा खेलौनाको साथसाथै भोज्य पदार्थ पनि रहेछ । आपसमा स्पर्धा र ङारङुर सुरु हुन्छ तिनमा ।
सिकारको यो उनीहरूको प्रथम अभ्यासपछि, दोस्रो कदमका रूपमा आमाले जीवित सानो मुसा पकडेर ल्याउँछे । कोठामा छाडिदिन्छे तथा ढोकाको छेउमा आफू बसेर त्यसलाई भाग्ने बाटो पनि बन्द गरिदिन्छे । बच्चाहरू त्रसित मुसालाई देखेर सुरुमा अचम्भित हुन्छन् अनि बिस्तारै त्यसलाई लखेट्न थाल्छन् । आमाचाहिँ बीचबीचमा एक-दुई झप्पु दिएर मुसाको शक्ति क्षीण बनाइदिन्छे । भाग्ने प्रयास सकभर मुसाले गर्छ तर चारैतिरबाट निराशा मात्र पाउँछ उसले । अनि हुँदाहुँदा निराशाको यस्तो चरम सीमामा पुग्छ ऊ हतासिएर त्यसै लम्पसार पर्छ । असहाय भएर पल्टेको मुसाको त्यो अवस्था देख्दा मेरी सानी छोरीले भनेकी थिई, बुबा, त्यो मुसालाई बगैँचामा लुकाइदिऊँ ।
मैले भनेको थिएँ, छोरी, यो प्रकृतिको नियम हो, बिरालाले मुसा खाएको स्वभावजन्य अधिकारलाई छेक्ने हाम्रो हक छैन । मुसा खाएन बने बिराला बाँच्छ कसरी ? फेरि सधैँ हामी बिरालाको चियो पनि त गर्न सक्दैनौँ ।
आज मलाई लाग्दै छ, त्यत्रो दार्शनिक व्याख्या छोरीले बुझी वा बुझिन तथापि ऊ चुप लागी । हामीले हाम्रो समक्ष संहारको प्रक्रिया हेर्दै गर्यौँ ।
बच्चाको विकास साथसाथै मुसाको आकार पनि बढाउँदै लैजान्छे आमाचाहिँ । पछिपछि हुँदाहुँदा त पूरा विकसित मुसालाई जिउँदै अघाइने रूपमा ऊ ल्याउँछे र छाडिदिन्छे कोठामा । आफू उफ्रेर, जिस्केर, प्रहार गरेर ऊ सारा युद्धशास्त्र बच्चालाई सिकाउँछे ।
यी सारा क्रिया गरून्जेल ऊ माया गर्छे बच्चालाई अनि बच्चा पारङ्गत के बन्छ, एक पटक उसको माया स्पर्धामा बदलिन्छ । पहिले आफू नखाएर पनि बच्चालाई खान दिने आमा अब खाने बेलामा ती बच्चाप्रति ङुर्रसमेत गर्ने हुन्छे ।
यो अवस्था मानौँ, सक्षमताको बाधक हो । मानौँ, अब जीवनयापनको समस्या सामूहिक नभएर पूरा रूपले व्यक्तिगत बन्न गएको छ । त्यस बेला लाग्छ, जनावरमा समेत आफ्नो व्यक्तित्वको विकासको आकाङ्क्षा हुँदोरहेछ वा भनौँ आफू समान अरूलाई हुन नदिने स्वार्थको जुन भन्को छ, त्यो सभ्यताको देन मात्र होइनरहेछ ।
अर्को कुरा, जो मैले थाहा पाएँ, त्यो थियो- सहवासको आवश्यकताले प्राकृतिक शत्रुता पनि सेलाउँदोरहेछ । जस्तै : चलन छ भन्ने, कुकुर-बिरालो झगडा । तथापि, साथसाथ बस्ने अवस्था पर्न जाँदा ती दुई जनावरमा एक-अर्काप्रति बेवास्ताको भावना बढ्दै जाँदोरहेछ । पछिपछि त ती छेउछेमै ढक्केर घाम ताप्नेसम्म पनि हुँदारहेछन् ।
सारा कुरा विचार गर्दा, हाम्रा जीवनमा हाम्रै आँखासामु अनेकन् घटना घटिरहेका हुन्छन्, हामीले हेरी मात्र दिन सक्नुपर्छ, बुझी मात्र दिन सक्नुपर्छ । बाल्यावस्थामा जुन प्रबन्ध लेख्न सिकाइन्छ, जसको आरम्भ नै बिरालो एउटा चारखुट्टे जनावर हो वा गाई एउटा चारखुट्टे जनावर हो - त्यो कति गलत तरिका रहेछ शिक्षापद्धतिको, त्यो आज अनुभव हुँदै छ । बिरालाले आफ्नो ज्ञान जुन प्रकारले प्रदर्शन पद्धतिद्वारा आफ्ना बच्चालाई सिकाउँछ, त्यो मानिसले भर्खरभर्खर शिक्षापद्धतिमा अपनाउने प्रयोग आरम्भ गर्न थालेको छ। त्यो पनि सभ्यताको विकासको दस हजार वर्षपछि ।
आज अनुभव हुन्छ जीवन पुन: आरम्भ गर्न पाए अनेक कुरा जो जान्नुपर्ने थियो र जो छुटिरहेको छ वा ढिला रूपमा मात्र पछिपछि जानियो, तिनलाई आरम्भमै जान्न सकिने थियो । ती कुरा अघि बुझ्न पाएको भए तिनले जीवनको प्रवाहलाई सायद नयाँ मोड दिन्थे कि ? जेजति गल्ती गरियो, हुनसक्छ, त्यसको मात्रा सायद कम पो बन्थ्यो कि ? केही नभए पनि सामान्य जीवनमा दार्शनिक दृष्टिलकोणको बढी प्रभाव हुने थियो ।
हाम्रो ज्ञान सी ए टी क्याट, क्याट माने बिराला को सतहबाट निश्चय पनि माथि उठ्ने थियो ।
साभार : शङ्कर लामिछानेका निबन्ध, २०५९
प्रकाशित मिति: मंगलबार, चैत ५, २०७५
-1732776560.jpg)
